Militairen in Mali blootgesteld aan ziekmakende rook

De VN-missie in Mali heeft te kampen gehad met voortdurende problemen rond de afvalverwerking, ontdekte The Investigative Desk. Tijdens de missie, waar tot in 2019 zo’n zesduizend Nederlanders aan deelnamen, is afval verbrand in de open lucht in ‘burn pits’ vlak bij de militaire kampen. Tientallen veteranen hebben gezondheidsklachten, maar Defensie laat na om de oorzaak te onderzoeken.

Door het vliegtuigraam zien Nederlandse militairen na het opstijgen langzaam de Malinese hoofdstad Bamako uit het zicht verdwijnen. Talloze brommers, bussen, vrachtwagens en auto’s geven met hun dieselwalmen de lucht nog een grauwe gloed mee. Na een kort verblijf op transitiekamp Midgard in Bamako vliegt het merendeel van de naar Mali uitgezonden Nederlandse militairen naar het noordelijk gelegen Gao. In dat deel van het land verjoeg voormalig kolonisator Frankrijk in 2013 met een militaire interventie moslimextremisten. Daarna moesten de Verenigde Naties zorgen voor stabiliteit. Ongeveer zesduizend Nederlandse militairen hebben in de periode 2014 – 2019 een bijdrage geleverd aan deze United Nations Multidimensional Integrated Stabilization Mission in Mali (MINUSMA). De Fransen vervolgden op eigen houtje hun jacht op extremisten.

Tijdens de vlucht van Bamako naar Gao verandert het landschap van stedelijk chaotisch en groen begroeid door de Niger rivier, in een oranje steppe- en woestijngebied. In die grote leegte lopen eeuwenoude smokkel- en handelsroutes en zijn opstandelingen, moslimextremisten, rivaliserende criminele bendes, en burgers amper van elkaar te onderscheiden. Daar in het noorden van Mali moesten Nederlandse militairen met verkenners op de grond en helikopters in de lucht informatie verzamelen en de situatie in de gaten houden. ‘De Nederlandse militairen zijn de ogen en oren van de VN-missie in Mali’, aldus toenmalig minister van Defensie Hennis-Plasschaert. De uitzending naar Mali sloeg echter ook op de longen van Nederlandse militairen.

Bij aankomst op het door Nederland gebouwde Kamp Castor in Gao laten de Nederlandse militairen de sterk vervuilde hoofdstad dan wel achter zich, maar ook in hun werkomgeving voor de maanden erna lopen zij gezondheidsrisico’s. Want zowel in Bamako als in Gao zijn Nederlandse militairen blootgesteld aan rook van afvalverbranding. Zo blijkt uit onderzoek van The Investigative Desk voor NRC. Uit satellietbeelden, fotomateriaal en verklaringen van ooggetuigen blijkt dat rondom militaire kampen in Bamako en Gao afval van deze kampen en de lokale bevolking in de open lucht is verbrand. Windkaarten tonen dat de afkomstige rook over de kampen heen waaide.¹

In 2019 kwam in het nieuws dat tientallen Afghanistan-veteranen naar eigen zeggen kanker hadden gekregen van de rook van verbrand afval.² Via jurist Ferre van de Nadort verklaren 27 militairen dat zij in Mali ziek zijn geworden van de rook.

Oud-onderofficier Sijtze Quarree toont een in 2015 op Kamp Castor genomen foto en wijst naar de zwarte rook die tegen de achtergrond van een verder blauwe lucht een weg zoekt. De VN huurde de lokale bevolking in om het gewone afval op te halen, vertelt Quarree, van december 2015 tot februari 2016 gestationeerd op Kamp Castor in Gao.³

Dit afval werd naar een burn pit gereden, in de directe omgeving van het kamp, aldus Quarre. Een collega van hem bevestigt dit.⁴ Op satellietfoto’s is te zien dat op zes honderd meter van het kamp begin 2013 een burn pit ontstond en deze in de jaren erna groeide in omvang, evenals de verkeerssporen in het zand tussen het kamp en de burn pit.⁵

“Alles wat met medicatie te maken had en wat over de houdbaarheidsdatum was werd op het kamp in de open lucht verbrand, ook de verpakkingen,” vervolgt Quarree. Een rapport uit april 2017 van The International Peace Project over de medische ondersteuning van MINUSMA stelt dat het voor alle VN-missies een grote uitdaging is om het medische afval goed te beheren. “Als het niet op de juiste manier in het milieu terechtkomt, kan het vervuiling, ziekten en andere ernstige schade veroorzaken.”⁶

Niet alleen bij Kamp Castor in het dunbevolkte noorden van Mali werd afval verbrand. Nabij transitiekamp Midgard in Bamako ligt ook een burn pit. En verspreid over de stad verbrandt de bevolking het eigen vuil in de open lucht, vaak langs de weg. Of Nederlandse militairen ziek werden als gevolg hiervan is onbekend. Belgische militairen – in Mali gelegerd in Camp Bifrost te Bamako – wijten hun ziekte wel aan die vuilverbranding in Bamako. Zij hebben zich gemeld bij de Belgische legervakbond ACMP.

“De burn pits buiten MINUSMA kampen worden alleen gebruikt door locals, niet door MINUSMA, en het is een praktijk die we proberen te ontmoedigen”, stelt Olivier Salgado, Op het hoofdkantoor van de VN-missie in Bamako schetst de MINUSMA woordvoerder een beeld zoals omschreven in protocollen over afvalverwerking. Hij benadrukt dat ‘in geen geval open verbranding van afvalmateriaal is toegestaan in de missie’.⁷

De praktijk is anders. Diakaridia Traoré – voormalig locoburgemeester van een van de zes stadsdelen van Bamako – vertelt hoe hij MINUSMA zelf afval zag storten en daarna in brand stak met olie: “Ze wachtten tot alles verbrand was, want zodra ze het hadden gedumpt, waren er kinderen die tussen het afval wilden zoeken naar nuttige dingen.” Het onafhankelijke Center of Excellence for Stability Police Units stelde in haar online magazine uit 2018 al dat de missie afval verwijdert door middel van verbranding.⁸

“MINUSMA kwam vaak ‘s ochtends langs om te dumpen en ‘s avonds weer”, vertelt Abdoulaye Diakite, die werkt op een burnpit in Sénou. Deze wijk grenst aan het vliegveld van Bamako – daar waar ook het transitiekamp Midgard ligt. Het ging volgens Diakite om voedselresten, plastic en karton. “Zodra het afval is gestort, doen ze er benzine overheen en verbranden ze het. Sommige mensen die kwamen droegen hun badges, zo wisten we dat ze van MINUSMA waren.” Ze dumpten ‘grote zwarte vuilniszakken’, vult boer Zoumana Fané aan. De ooit vruchtbare grond was vroeger van zijn opa, maar door het afval kan hij er niks laten groeien.⁹

Nederland heeft ‘meegelift op de gang van zaken zoals de VN die inricht’, reageert een woordvoerder van Defensie. “De grootste bulk aan afvalverwerking van de verschillende kampen gebeurt door bedrijven die door de VN zijn ingehuurd.”¹⁰ Uit onderzoek van The Investigative Desk blijkt dat een groot aantal van deze taken zijn uitgevoerd door het bedrijf Ecolog International, dat ook door Nederland is ingehuurd.¹¹ Het is echter onduidelijk wanneer Ecolog aan de slag is gegaan. Een woordvoerder laat weten geen informatie te delen over afgesloten contracten. Het bedrijf laat alleen los dat het eind 2015 in Gao geen afval heeft verbrand, omdat het daar toen geen werkzaamheden verrichtte.¹² Satellietfoto’s tonen dat de burn pit in Gao medio 2017 verdween. Maar ooggetuigen Fané en Diakite zeggen dat ze MINUSMA nog tot juni 2020 hebben gezien bij de burn pit in Bamako.

De problemen van de VN met afvalverwerking zijn niet los te zien van de gebrekkige infrastructuur in Mali, erkent Amadou Camara – in 2017 en 2018 de topambtenaar van het Malinese ministerie voor Volksgezondheid. “Er is geen strategie, geen controle, geen toezicht. Alles wordt wanordelijk gedaan.” Camara spreekt van ‘een wildgroei van anarchistische dumping’.¹³

De vuilverbranding is een belangrijke factor achter de luchtvervuiling in het land, zegt professor Yacouba Toloba, hoofd van de longafdeling van het Point-G ziekenhuis in Bamako. In de afgelopen tien jaar heeft hij een opleving gezien in de aandoeningen die te maken hebben met de luchtwegen. Dit heeft volgens hem alles te maken met ‘de verstedelijking, vervuiling en het feit dat materialen niet worden hergebruikt of gerecycled, maar verbrand’. De professor ziet dat mensen die twee tot drie jaar naast een burn pit wonen, ook twee tot drie keer meer kans hebben om longkanker te krijgen. Ook voor mensen die kortere tijd in de buurt van een burn pit verblijven kan het schadelijke gevolgen hebben, zo kunnen zij bronchitis en longziekten ontwikkelen.¹⁴

De geschiedenis herhaalt zich, ziet jurist Ferre van de Nadort. In 2018 heeft hij het meldpunt burnpit.nl opgericht, in eerste instantie voor Afghanistan veteranen. Sindsdien hebben zich al meer dan 700 militairen bij hem gemeld die na een uitzending klachten met hun gezondheid ervaren. Tientallen van hen zijn actief geweest in Mali.¹⁵

Er is nooit onderzoek gedaan naar het verband tussen de vuilverbrandingen in de burn pits en de gezondheidsklachten van de Nederlandse militairen. Wat wel zeker is: de uitzending naar Mali moet niet bijster gezond zijn geweest. Dit blijkt uit luchtkwaliteitsmetingen van Defensie zelf – uitgevoerd tijdens de missie – en nazorgvragenlijsten door militairen ingevuld na hun uitzending. De gemeten luchtkwaliteit in Bamako en Gao bleek ruim tien maal zo hoog als de norm van de Wereldgezondheidsorganisatie. Militairen meldden achteraf bronchitis en benauwdheidsklachten. Gevallen van kanker bij Mali-veteranen – zoals in Afghanistan – zijn onbekend.¹⁶

_________________________________________________________

Kader: Een ongezonde missie
Het Coördinatiecentrum Expertise Arbeidsomstandigheden en Gezondheid (CEAG), onderdeel van de Defensie Gezondheidsorganisatie, liet tijdens de missie luchtmetingen uitvoeren, waaruit bleek dat er een hoge blootstelling van fijnstof zou zijn. In de onderzoeksperiode september 2015 tot september 2016 blijkt de PM2,5-waarde in Bamako en Gao 117. De richtlijn van de WHO is maximaal 10. De EU hanteert een maximum van 25 en Nederland van 16. Defensie hanteert minder strikte normen, maar ook daar lag de meetwaarde bijna honderd procent boven. Het CEAG schrijft in haar rapport dat ‘bij elke blootstelling aan fijn stof gezondheidsklachten kunnen ontstaan. Uiteraard wordt de ernst van de klachten groter naarmate de blootstelling hoger wordt.’¹⁷ Bij Nederlandse militairen die naar Mali zijn uitgezonden is geen grootschalig gezondheidsonderzoek uitgevoerd. Wel hebben ze in 2015 en 2016 nazorgvragenlijsten ingevuld. In 2015 gaf vijftien procent van de militairen aan een half jaar na de uitzending nog last te hebben van bronchitis. Een half jaar na terugkeer kampte in 2016 nog 27% met benauwdheidsklachten, wees het onderzoek uit.¹⁸

_________________________________________________________

Anders dan in de VS, waar militairen met succes claims in dienen voor gezondheidsschade door burn pits, kunnen Nederlandse militairen vooralsnog niet rekenen op een schadevergoeding. “Militairen hebben recht op vergoeding voor de schade die zie oplopen, ook als Defensie zich aan de regels heeft gehouden”, reageert jurist Van de Nadort, die verwijst naar de ‘Regeling volledige schadevergoeding Defensie’. Een militair die gehandicapt raakt door een bermbom krijgt een uitkering, maar deze blijft uit als iemand schade zegt te hebben opgelopen door burn pits. Van de Nadort heeft op zichzelf begrip voor het gebruik van burn pits in de missiegebieden. “Ze zitten in een woestijn, en dan moet je die enorme hoeveelheden afval wel verbranden.” Voor hem draait het niet om schuld maar om verantwoordelijkheid.

In opdracht van Defensie is alleen een literatuurstudie uitgevoerd naar ‘de gezondheidsklachten die kunnen ontstaan tijdens en na uitzending en mogelijk veroorzaakt zijn door blootstelling aan stoffen en milieu-invloeden tijdens missies en meer specifiek burn pits’. De onderzoekers van het Institute for Risk Assessment (IRAS) van de Universiteit Utrecht IRAS namen echter Mali niet mee in hun rapport en concludeerden dat ‘te weinig bekend [is] om iets over mogelijke gezondheidsrisico’s te kunnen zeggen’.¹⁹ Op grond hiervan blijft Defensie bij het standpunt dat het verband tussen gezondheidsklachten en de vuilverbrandingen op de burn pits onvoldoende is aangetoond. Van de Nadort: “In feite zegt Defensie dat de militairen zelf maar moet aantonen dat ze zijn blootgesteld en dat er een causaal verband is tussen die blootstelling en hun klachten.”

In een reactie op vragen van The Investigative Desk laat het ministerie van defensie weten: “In Mali is het verbranden van afval een lokale gewoonte. Doordat dit ook incidenteel gebeurde in de nabijheid van de VN-kampen, is het niet uitgesloten dat Nederlandse militairen hieraan zijn blootgesteld. Tijdens de militaire training wordt uitgelegd hoe militairen moeten omgaan met dit soort situaties.” Defensie heeft op 4 februari 2019 een eigen meldpunt opgericht: “In totaal hebben 8 melders zich aangemeld voor wat betreft Mali; 3 melders met klachten (zoals bijv. ademhalingsproblemen) en 5 melders die niet ziek zijn, maar zich alleen zorgen maken.”²⁰

Met medewerking van Paul Lorgerie (correspondent van Le Monde Afrique) en Michele Cattani (freelance fotograaf en videomaker)

The Investigative Desk is een groep gespecialiseerde onderzoeksjournalisten. We financieren ons werk met donaties, subsidies, beurzen en honoraria. Dit specifieke onderzoek is uitgevoerd met financiële steun van Stichting Democratie en Media, Journalismfund.eu en het IJ4EU fonds. Onze geldgevers hebben geen rol of inhoudelijke zeggenschap in onze onderzoeken en publicaties. Meer informatie op www.investigative-desk.pixelbase.co.

_________________________________________________________

¹

1. Infographic The Investigative Desk met foto’s, kaarten en windrichtingen (Bamako en Gao, te Mali): https://view.genial.ly/5fa9489d9bff5f0cee6d3062/interactive-content-burnpits-ap 
2. Foto’s van voor aanvang van MINUSMA en diens aanwezigheid in Gao. September 2011, september 2012, 6 februari 2013, 28 februari 2013, 24 april 2013, 27 oktober 2014, januari 2015, november 2016, 26 mei 2017, 2 oktober 2017. 
3. Uitgezoomde foto waarop de militaire kampen in Bamako en Gao te zien zijn en de betreffende burn pit, 26 mei 2017. 
4. Windkaart: meest voorkomende windrichting in Bamako https://www.meteoblue.com/nl/weer/historyclimate/climatemodelled/bamako_mali_2460596 
5. Windkaart: meest voorkomende windrichting in Gao https://www.meteoblue.com/nl/weer/historyclimate/climatemodelled/gao_mali_2457163

²

1. ‘Militairen kregen kanker door burn pits in Afghanistan’ (18 januari 2019) RTL Nieuws https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/buitenland/artikel/4579816/kanker-door-burn-pits-op-militaire-basis-mijn-leven-kapot 
2. ‘Defensie wist van kankergevallen door burnpits, blijkt uit bewijsstukken’ (25 januari 2019) Dagblad van het Noorden https://www.dvhn.nl/groningen/Defensie-kende-de-ellende-door-burnpits-blijkt-uit-bewijsstukken-24105945.html

³ Sijtze Quarree, oud-onderofficier, december 2015 tot februari 2016 uitgezonden naar Mali (gesproken 21 oktober 2020).
⁴ Anonieme militair 1 (gesproken op 17 augustus 2020, naam bekend bij Natascha Eder, The Investigative Desk).
⁵ Infographic Investigative Desk met foto’s, kaarten en windrichtingen (Bamako en Gao, te Mali): https://view.genial.ly/5fa9489d9bff5f0cee6d3062/interactive-content-burnpits-ap.
⁶ ‘Medical Support for UN Peace Operations in High-Risk Environments’ (1 april 2017), The International Peace Institute, Lesley Connolly & Håvard Johansen.
⁷ Mailwisseling met de VN (21-10-2020) met Olivier Salgado.
⁸ Quarterly Journal Center of Excellence for Stability Police Units, 4-2018, pagina 8. http://www.carabinieri.it/Internet/ImageStore/Magazines/Coespu/Coespu%202018-4/files/basic-html/page8.html.
⁹ Gesproken in Mali tussen 12 en 18 november 2020.
¹⁰ Mailwisselingen met Ministerie van Defensie (op 15-12-2020, 5-1-2021, 30-3-2021 en 27-05-2021 met Sündüz Çelen en op 8-6-2020, 10-6-2020 en 17-8-2020 met Sjaak van Elten).
¹¹ Lijst taken & bedrijven in missiegebieden (02-03-2021) The Investigative Desk.
¹² Mailwisseling Ecolog (9-11-2020 en 18-12-2020 met Kristin Blades).
¹³ Gesproken in Mali tussen 12 en 18 november 2020.
¹⁴ Gesproken in Bamako tussen 12 en 18 november 2020.
¹⁵ Gesprek op 8 oktober 2020 met Ferre van de Nadort.
¹⁶ Eindrapportage “Fijn Stof Blootstelling Mali” (15-11-2017) Ministerie van Defensie.
¹⁷ Eindrapportage Fijn Stof Blootstelling Mali (15 november 2017) Het Coördinatiecentrum Expertise Arbeidsomstandigheden en Gezondheid (CEAG).
¹⁸ Factsheet Fijn stof Mali, ontvangen via Ferre van de Nadort.
¹⁹ ‘Burnpit problematiek literatuuranalyse’, Universiteit Utrecht, IRAS, 12 maart 2021 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2021/03/12/burnpit-problematiek-literatuuranalyse.
²⁰ Mailwisseling met Ministerie van Defensie (op 15-12-2020, 5-1-2021, 30-3-2021 en 27-05-2021 met Sündüz Çelen en op 8-6-2020, 10-6-2020 en 17-8-2020 met Sjaak van Elten).