De tabaksgemeente, de zwarte stift en de verdwenen memo’s

De gemeente Bergen op Zoom onderhoudt een nauwe relatie met tabaksfabrikant Philip Morris, die er sinds 1980 een fabriek heeft. De gemeente doet schimmig over die contacten, maar na een Wob-verzoek bleek hoe intensief ze zijn. Zo lobbyden gemeenteraadsleden voor Philip Morris, reisden ambtenaren met PM-officials naar Straatsburg, zocht de gemeente huurders voor leegstaande PM-panden, en leende de burgemeester zich voor sluikreclame.

De gemeente Bergen op Zoom is weinig transparant over haar contacten met tabaksfabrikant Philip Morris, ook al is zij volgens landelijke richtlijnen verplicht verslagen te maken van alle contacten met de tabaksindustrie en die op haar website te publiceren. Bovenal moet de overheid terughoudendheid betrachten in de omgang met de tabaksindustrie.

De richtlijnen zijn bedoeld om lobbies tegen te gaan die het gezondheidsbeleid doorkruisen. Bergen op Zoom trekt zich daar weinig van aan.

Na een Wob-verzoek (en acht maanden wachten) kregen we 1362 pagina’s interne documenten in handen. Daaruit blijkt dat de gemeenteraad de afgelopen jaren voor Philip Morris lobbyde, ambtenaren samen met PM-officials naar Straatsburg reisden voor een werkbezoek, en de loco-burgemeester de hoofdlobbyist van de tabaksfabrikant op het stadskantoor ontving.

Veel blijft onduidelijk. Bergen op Zoom heeft veel informatie weggelakt, opgevraagde verslagen zijn niet verstrekt, en de gemeente zaait verwarring door lijsten met documenten door elkaar te husselen. Bovendien blijken drie interne memo’s over Philip Morris opeens foetsie.

Deze publicatie kwam tot stand in samenwerking met de Onderzoeksredactie Tabak (ORT). ORT is gefinancierd door de Vereniging Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, die ook een wetenschappelijk tijdschrift uitgeeft.

Met een druk op een rode knop opent burgemeester Petter van Bergen op Zoom een nieuwe productielijn van Philip Morris. Het is 30 november 2017. Bergen op Zoom jubelt. In 2014 leidde de sluiting van de sigarettenfabriek van Philip Morris nog tot het massaontslag van circa 1200 medewerkers, maar de tabaksfabrikant lijkt uit de as te herrijzen: de productie van het nieuwe tabaksproduct IQOS schept nu 135 banen. Op langere termijn worden dat er mogelijk 700.

‘Vorig jaar kregen we te horen dat Philip Morris gaat inzetten op innovatie en dat Bergen op Zoom een spilfunctie gaat vervullen,’ zegt burgemeester Petter verheugd in lokale media. In aanloop naar de opening heeft de tabaksfabrikant meermaals met de gemeente gesproken over ‘de nieuwe toekomst’ van Philip Morris, blijkt uit e-mails en gespreksverslagen die de Onderzoekredactie Tabak verkreeg met een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur. De IQOS – waarmee de tabaksfabrikant zegt in te zetten op een ‘rookvrije wereld’ – staat centraal in de uitnodiging die Philip Morris op 16 november 2017 stuurt aan burgemeester Petter om de nieuwe productielijn ‘ceremonieel’ te openen.

‘IQOS is onze innovatieve technologie waarmee tabak elektronisch wordt verwarmd in plaats van verbrand,’ schrijft hoofdlobbyist Robert Wassenaar, die op basis van eigen ‘wetenschappelijk onderzoek’ claimt dat de IQOS vele malen minder schadelijk is dan sigaretten. Zo wordt bijvoorbeeld ‘de uitstoot van schadelijke stoffen met 90 tot 95% gereduceerd’. Wat hij niet vermeldt, is dat niet is aangetoond dat het gebruik van de IQOS leidt tot minder tabaksgerelateerde ziekten of doden. Tabak verhitten is even gevaarlijk voor de gezondheid als tabak verbranden, oordeelde een commissie van onafhankelijke Amerikaanse wetenschappers eind 2017 in een advies aan de Food and Drug Administration (FDA).

De gemeente verdoezelt hoe intensief haar contacten met Philip Morris zijn

Burgemeester Petter zegt een afspraak af zodat hij de nieuwe productielijn ceremonieel kon openen, blijkt uit zijn e-mails. Er zijn journalisten aanwezig, laat Philip Morris weten. ‘Het zou gewaardeerd worden als hij (de burgemeester, red.) een korte speech kan houden waarbij hij het belang van PMH voor Bergen op Zoom benadrukt.’ De burgemeester laat zich fotograferen met op de achtergrond de nieuwe slogan van de tabaksfabrikant: A Smoke Free World. ‘Ik feliciteer Philip Morris, maar vooral ook mijn mooie stad: Bergen op Zoom.’ Regionale en landelijke media berichten en masse over de nieuwe banen en de onbewezen gezondheidsclaim, en burgemeester Petter laat zich ervoor lenen.

Deze foto van de burgemeester is een van de weinige momenten waarop beide partijen samen te zien zijn. De gemeente verdoezelt liever hoe intensief haar contacten met tabaksfabrikant Philip Morris zijn. En dat terwijl overheden, waaronder gemeenten, volgens landelijke richtlijnen verslagen moeten maken van al hun contacten met de tabaksindustrie en die op hun website moeten publiceren. In oktober 2017 stonden er, ver weggestopt, welgeteld vier dergelijke documenten op de gemeentelijke website.

De Onderzoeksredactie Tabak diende daarom een Wob-verzoek in. Na acht maanden van vertragings- en afleidingsmanoeuvres kregen we de documenten: liefst 1362 pagina’s e-mails, brieven, gespreksverslagen en rapporten over de periode tussen 2014 en begin 2018. En dan zijn de meeste reguliere contacten, zoals milieuvergunningen voor productiefaciliteiten, niet meegeteld.

De afgedwongen openbaarheid bleek grotendeels schijn. Juist in de documenten over verschillende samenwerkingsverbanden tussen de gemeente en Philip Morris zijn grote delen zwart gemaakt. Daarbij kan een rol hebben gespeeld dat Bergen op Zoom de documenten eerst heeft voorgelegd aan Philip Morris, dat wettelijk gezien bezwaar mag aantekenen tegen openbaarmaking.

Om privacyredenen mogen in WOB-documenten namen en contactgegevens van ambtenaren wel onleesbaar worden gemaakt, maar niet die van ambtsdragers, zoals burgemeester, wethouders, raadsleden, ministers of Kamerleden. Bergen op Zoom lakte echter vrijwel alle namen weg – zelfs uit de honderden pagina’s tellende knipselkranten met openbare artikelen. Zelfs in een bericht waarin BN de Stem premier Rutte citeerde over de sluiting van de fabriek in 2014, lakte de gemeente diens naam en functie weg.

Gezamenlijke lobby tegen tabaksbeleid

Wat kunnen we wel opmaken uit de schaarse gegevens? De gemeente heeft in 2010 en 2011 actief gelobbyd tegen beleid dat Philip Morris onwelgevallig is. Zo verstuurde ze op 19 mei 2011 een brief tegen antirookmaatregelen van de EU. Door het weglakken is niet duidelijk aan wie de brief gericht was, maar waarschijnlijk was de geadresseerde het ministerie van Volksgezondheid (VWS), Economische Zaken (EZ), of beide. ‘PMH is één van de belangrijke economische motoren binnen onze gemeente en biedt aan circa 1400 fte werkgelegenheid,’ schrijft de gemeente, die haar haar ‘zorg’ uit ‘over de mogelijk negatieve effecten’ van de ophanden zijnde wijziging van Europees beleid ‘op de werkgelegenheid’.

Een jaar later stuurt Philip Morris een brief aan de gemeenteraad, ondertekend door PM-commissaris Guust Verpaalen. Verpaalen speelde in die tijd een belangrijke rol in de lokale politiek, en was na de gemeenteraadsverkiezingen in 2010 en 2014 (in)formateur voor het nieuwe college van B&W. De fabrikant verzet zich tegen een voorgenomen accijnsverhoging op tabak en vraagt de raad, bij monde van Verpaalen, die boodschap door te geven aan politiek Den Haag. ‘Door het bovenstaande onder de aandacht te brengen van jullie collega-politici in de Tweede Kamer zou u de werkgelegenheid in Bergen op Zoom een grote dienst bewijzen.’ Raadsleden van de VVD, het CDA en de lokale partij Lijst Linsen antwoordden – overigens openlijk, in de lokale media – dat ze dat zullen doen. Zo werden de lokale politici ingezet als doorgeefluik voor de Philip Morris-lobby in Den Haag. Het mocht niet baten: de accijns op tabak ging omhoog.

Richtlijnen omgang tabaksindustrie

In 2015 stuurde toenmalig staatssecretaris Van Rijn alle gemeenten en provincies brieven met instructies over de omgang met de tabaksindustrie, ter verduidelijking van het Framework Convention on Tobacco Control van de WHO dat Nederland in 2005 ondertekende. Het FCTC-verdrag beoogt te voorkomen dat commerciële belangen van de tabaksindustrie prevaleren boven het algemeen gezondheidsbelang. Vanaf 2015 zijn overheden op de hoogte dat zij hun contacten met de tabaksindustrie tot het minimum moeten beperken. Als er toch contacten zijn, moeten zij daar verslagen van maken en die op hun website publiceren. Ook moeten gemeenten hun gedragscode aanpassen.

In oktober 2017 toonde de Onderzoeksredactie Tabak op basis van documenten, verkregen via een Wob-procedure, aan dat Nederlandse gemeenten massaal hun contacten met de tabaksindustrie verzwegen. Bergen op Zoom had slechts vier documenten op haar website staan en had haar gedragscode niet aangepast.

Loco-burgemeester ontvangt hoofdlobbyist na waarschuwing

Door veel contacten niet openbaar te maken, handelde de gemeente Bergen op Zoom in strijd met nationale en internationale richtlijnen over de omgang met de tabaksindustrie (zie kader). Uit een verslag van een bijeenkomst tussen de gemeente en Philip Morris op 28 september 2015 blijkt niettemin dat zij wel degelijk op de hoogte was van die richtlijnen: ‘Let op: artikel 5 lid 3 van tobacco control, het lobbyen van tabaksbedrijven moeten [sic] gelimiteerd zijn/blijven.’

De gemeente heeft de namen van de aanwezigen bij dat overleg op 28 september 2015 weggelakt, maar via een omweg kregen we een ongecensureerde versie in handen. Wat blijkt: kort nadat staatssecretaris Van Rijn (VWS) had benadrukt dat gemeenten hun contacten met de tabaksindustrie tot het minimum moesten beperken, ontving loco-burgemeester Arjan van der Weegen de hoofdlobbyist van Philip Morris op het stadskantoor. Burgemeester Petter was aanwezig bij het voorbereidende gesprek en bij voorgaande gesprekken, in 2014 en 2015, met de hoofdlobbyist.

De gemeente trad op als verhuurmakelaar voor Philip Morris – zonder medeweten van de gemeenteraad

Ook over een gezamenlijk bezoek aan Straatsburg van hoge vertegenwoordigers van de gemeente en Philip Morris geven de Wob-documenten geen openheid van zaken. ‘Goede samenwerking in Straatsburg,’ meldde toenmalig wethouder Linssen daarover tijdens een overleg in 2014. Het verslag van dat bezoek heeft de Onderzoeksredactie Tabak niet gekregen.

Een document waarvan de inhoud in z’n geheel is weggelakt, betreft de ‘Marketing-aanpak Philip Morris terrein’. Bergen op Zoom, Noord-Brabant en Philip Morris sluiten deze vertrouwelijke ‘Samenwerkingsovereenkomst’ op 10 december 2014. Via een omweg heeft ORT ook hiervan een ongecensureerde versie. De drie partijen blijken te hebben besloten elk jaarlijks 60 duizend euro uit te trekken voor ‘acquisitie’ van nieuwe huurders voor het door Philip Morris grotendeels verlaten bedrijfsterrein. Op verzoek van Philip Morris nam de gemeente daarin de regie, zodat zij in feite optrad als verhuurmakelaar voor de tabaksfabrikant – zonder medeweten van de gemeenteraad.

Interne memo’s foetsie

28 mei 2018. Tijdens een hoorzitting in het Bergse stadskantoor buigt een onafhankelijke commissie zich over onze bezwaren tegen de werkwijze van de gemeente Bergen op Zoom in onze Wob-procedure. ORT verwijt de gemeente obstructie en misleiding. Door lijsten door elkaar te husselen, stukken tekst weg te lakken of documenten in z’n geheel niet te openbaren, heeft de gemeente de controle van buitenaf op mogelijke beïnvloeding door de tabaksindustrie gedwarsboomd, vinden wij. Tijdens de zitting noemt de voorzitter van de bezwaarcommissie de werkwijze van de gemeente ‘verwarrend’.

De jurist van de gemeente neemt de lange lijst met kwijtgeraakte documenten door. Een deel is teruggevonden en wordt alsnog openbaar gemaakt, belooft hij. Dat kost wel weer wat maanden extra, omdat de gemeente Philip Morris de kans moet geven om bezwaar te maken tegen openbaarmaking. Daarna moet het college van B&W nog een besluit nemen. Maar de ‘documenten drie tot en met vijf van de lijst documenten diversen’ heeft de gemeente niet teruggevonden. Deze drie interne memo’s over Philip Morris uit april 2014 stonden wel in de eerste inventarisatie die de gemeente in oktober 2017 na ons Wob-verzoek maakte. Nu zijn ze opeens foetsie.

Voor Bergen op Zoom is Philip Morris kennelijk een gewoon bedrijf

In juni hebben we deze bevindingen voorgelegd aan Bergen op Zoom, maar de gemeente reageert ‘liever’ niet op dit artikel: ‘Omdat er pertinente onjuistheden’ in staan. Desgevraagd noemt de gemeente echter geen concrete voorbeelden om die claim te onderbouwen. Dat de banden tussen Bergen op Zoom en Philip Morris nauw zijn vindt de gemeente ‘een mening’, meldt de woordvoerder nog wel. ‘Wij hebben juist aan willen geven dat deze relatie niet anders is dan de relatie die wij met andere bedrijven in onze stad hebben.’

Voor Bergen op Zoom is Philip Morris kennelijk een gewoon bedrijf, maar de gemeente gaat hiermee voorbij aan een wezenlijk punt: de tabaksindustrie is niet als elk ander bedrijf. Over de omgang met de tabaksindustrie zijn nationale en internationale richtlijnen en verdragen opgesteld, juist om het contact tussen overheden en vertegenwoordigers van de tabaksindustrie tot het minimum te beperken.

Pas nadat ORT publiekmaking van de contacten afdwong, heeft de gemeente gecensureerde documenten op haar website geplaatst en werd de relatie tussen de gemeente en de tabaksfabrikant inzichtelijk. Uit het deel van de documenten die wel beschikbaar kwamen, blijkt een intensieve en nauwe band tussen Bergen op Zoom en Philip Morris. De afgelopen jaren lobbyde de gemeenteraad voor Philip Morris, reisden ambtenaren met PM-officials naar de EU, zocht de gemeente huurders voor leegstaande PM-panden, hebben ambtenaren, wethouders en burgemeester veelvuldig overleg gevoerd met functionarissen van Philip Morris en liet de burgemeester zich voor sluikreclame gebruiken.

De schimmigheid duurt echter voort. Het is langzamerhand de vraag of Bergen op Zoom ooit werkelijke openheid van zaken zal betrachten over haar nauwe contacten met Philip Morris. Toch is dat noodzakelijk: alleen dan is publieke controle op die relatie mogelijk. Helaas heeft, zelfs wanneer de bezwaarcommissie de gemeente daartoe oproept (dat advies moet nog komen), Bergen op Zoom nog tal van juridische mogelijkheden om die openheid zo lang mogelijk uit te stellen, en kan ze doorgaan met weglakken – of kunnen documenten opeens spoorloos verdwijnen.